The Sympathizer / “Cảm tình viên” phản ảnh 50 năm thuật chuyện chiến tranh Việt Nam của Hollywood như thế nào

Khi tác giả Việt Thanh Nguyễn lớn lên ở California như một người tị nạn sau Chiến tranh Việt Nam , những miêu tả về cuộc xung đột đó hiện diện khắp nơi trong văn hóa đại chúng Mỹ. Platoon, Apocalypse Now, Full Metal Jacket, và nhiều bộ phim khác miêu tả các chiến sĩ Mỹ chiến đấu trong vùng nước lạc hậu đen tối và sau đó đối phó với những tổn thất tâm lý tại quê nhà. Rất ít bộ phim trong số đó nói đến trải nghiệm của người Việt Nam – những người tự xem cuộc xung đột là cuộc Chiến chống Mỹ.

    Đã 51 năm kể từ khi những chiến binh Mỹ cuối cùng rời khỏi Việt Nam. Hiện nay, ông Nguyễn dạy một lớp về chiến tranh tại Đại học USC, Nam California và nhận thấy rằng hầu hết sinh viên của ông – những người sinh sau năm 2000 – chưa từng xem những bộ phim đó. Nhưng quan điểm và chủ đề của những bộ phim ấy nói chung vẫn còn đọng lại trong tâm thức mọi người, tạo nên ký ức tập thể không dễ thay đổi. “Hollywood đã định hình một cách triệt để sự am hiểu toàn bộ về cuộc chiến này và hậu quả của nó,” ông Nguyễn nói như thế.

    Với cuốn The Sympathizer, ông Nguyễn đưa ra một câu chuyện phản biện. Cuốn tiểu thuyết đoạt giải Pulitzer năm 2016 của ông kể về một điệp viên Bắc Việt trong và sau chiến tranh. Giờ đây, cuốn sách đó đang được Hollywood chuyển thể thành một bộ phim miniseries ra mắt trên HBO vào ngày 14 tháng 4. Sản phẩm A24 có sự tham gia của các ngôi sao lớn, gồm có Robert Downey Jr., Sandra Oh, và John Cho, và những diễn viên mới gốc Việt, đáng chú ý nhất là Hoa Xuande / Hoa Xuân Đức trong vai chính. Ông Nguyễn là nhà sản xuất điều hành và nhóm làm phim hy vọng loạt phim sẽ buộc người xem tập trung vào quan điểm của người Việt về cuộc xung đột trong khi suy nghĩ lại những huyền thoại cố hữu của Mỹ, bao gồm cả việc nước Mỹ vẫn sử dụng sức mạnh địa chính trị của mình như thế nào trong một thế giới rạn nứt ngày nay. “Mọi thứ mà Hoa Kỳ đã làm vào năm 1975 đều là những điều vẫn đang diễn ra cho đến bây giờ,” ông Nguyễn nói.

    The Sympathizer / Cảm tình viên thuật câu chuyện về một điệp viên cộng sản Việt Nam lai Pháp thâm nhập vào quân đội miền Nam Việt Nam và sau đó ẩn náu ở California sau chiến tranh, với hy vọng phát hiện ra những âm mưu đang rình rập đe dọa quê hương mình. Cuốn tiểu thuyết khó có thể được đón nhận tốt đẹp hơn: được trao giải Pulitzer ở hạng mục tiểu thuyết và lọt vào hơn 30 danh sách sách hay nhất năm 2015 nhờ vào tính cách dí dỏm, sâu sắc và những thay đổi ngoạn mục trong giọng điệu, từ ly kỳ, kịch tính cho đến châm biếm. Nhưng ông Nguyễn, năm nay 53 tuổi, còn ấp ủ những ước mơ lớn lao hơn cho cuốn tiểu thuyết đầu tay của mình. Ông nói: “Một cuốn tiểu thuyết thành công có thể bán được hàng chục hoặc hàng trăm nghìn bản. Nhưng một bộ phim truyền hình nhiều tập hay một bộ phim dở có thể được hàng triệu người xem”.

    Nhưng Hollywood không hiểu ngay được tầm nhìn của ông. Ông kể rằng trong những lần gặp gỡ sơ khởi để bàn thảo về dự án, các nhà sản xuất không mấy hài lòng về việc ông khăng khăng giữ quan điểm trung tâm của bộ phim phải là người Việt, các nhân vật trong phim nói  tiếng Việt. Tình huống đã thay đổi sau tình trạng bất ổn chính trị trong thời kỳ Trump, sau vụ sát hại George Floyd vào năm 2020 và sáu phụ nữ Mỹ gốc Á ở Atlanta vào năm 2021. “Chủ nghĩa tự do của Hollywood đã bị thách thức.” Ông Nguyễn nói. “Phải mất một thời gian những người có đầy đủ năng lực mới có thể bắt kịp những thứ như thế này”.

    Việc chuyển thể được thúc đẩy hơn nữa nhờ sự đồng ý của ông Park Chan-wook, nhà làm phim Hàn Quốc nổi tiếng, người thực hiện những bộ phim như Oldboy và The Handmaiden. Ông Park đã đọc cuốn tiểu thuyết The Sympathizer và hiểu nó kết nối như thế nào với lịch sử đất nước ông. Giống như Việt Nam, Hàn Quốc phải chịu đựng cuộc chiến tranh ủy nhiệm giữa Mỹ và Liên Xô. Lính Hàn Quốc chiến đấu bên cạnh người Mỹ và quân đội miền Nam Việt Nam tại Việt Nam. Sự tham gia của họ vào cuộc chiến đã thúc đẩy sự thâm nhập của kinh tế Mỹ, thúc đẩy kinh tế Hàn Quốc để trở thành một cường quốc như ngày nay.

    Ông Nguyễn rất vui mừng với sự tham gia của đạo diễn Park, vì The Sympathizer được lấy cảm hứng từ Oldboy trong hành trình vừa đen tối vừa hài hước khám phá bạo lực, ký ức và sự trả thù. Về phía Park thì ông nhận ra đó là một tinh thần đồng cảm. “Cách thức ông ấy sử dụng tính hài hước trong một tình huống phi lý và thảm khốc, đó chính là phong cách của tôi,” Ông Park nói thông qua một phiên dịch viên.

    Ông Nguyễn có lần thể hiện tính hài hước noir của mình tại phim trường. Trong một phân cảnh, ông yêu cầu đoàn phim cho ông diễn vai một người dân trong làng bị lính Mỹ bắn tan xác như một biểu tượng cho tính cách Hollywood đối xử một cách thản nhiên với những xác thân người châu Á bị bằm nát. “Tôi chỉ nghĩ rằng tác giả bị giết là thích đáng,” ông Nguyễn nói với tôi một cách gượng gạo. Thay vào đó, ông được đưa vào phim trong vai phụ, một nhiếp ảnh gia trong một bữa tiệc.

    Bản chuyển thể khá trung thành với tiểu thuyết. Đạo diễn Park và nhà sản xuất chính, ông Don McKellar, đã chú trọng nhiều hơn đến các yếu tố trinh thám gián điệp, biến nhân vật chính, chỉ được gọi là Đại úy, do tài tử Hoa Xuande / Hòa Xuân Đức thủ diễn, trở thành một anh hùng hành động noir. Sự điều chỉnh đó có nghĩa là mặc dù nhân vật không phải là một thiên thần nhưng anh ta bớt tàn bạo hơn trong tiểu thuyết một chút. Ví dụ, một cảnh trong đó anh ta sử dụng chiến thuật kỳ thị người đồng tính để buộc phải thú nhận đã bị thay đổi. McKellar nói: “Nếu bạn làm cho anh ấy giống Steve McQueen, anh ấy sẽ rất quyến rũ và gợi cảm. Không phải để làm dịu đi hình ảnh tàn độc. Chỉ là xu hướng tự nhiên trong phim ảnh, chúng tôi phải hướng đến sự hấp dẫn của ngôi sao điện ảnh nhiều hơn."

    Một quyết định quan trọng khác mà đạo diễn Park đưa ra là để một số nhân vật người Mỹ da trắng – một nghị sĩ, một nhà làm phim, một giáo sư, một đặc vụ CIA – do một diễn viên duy nhất đóng. Làm như thế, ông Park hy vọng sẽ trình bày được luận đề trung tâm của The Sympathizer, rằng các hệ thống quyền lực của chủ nghĩa đế quốc đan xen và chồng chéo lên nhau. Lựa chọn hàng đầu của Park là Robert Downey Jr. Ông đồng ý thử thách đóng nhiều vai cùng trong bộ phim và giữ vai trò điều hành sản xuất cùng với vợ mình là Susan Downey, dưới sự chỉ đạo của công ty sản xuất Team Downey của hai người. Sự hiện diện của Downey Jr. cũng bổ sung thêm một tầng ý nghĩa. Nhiều khán giả, đặc biệt là những người trẻ tuổi, biết đến ông nhiều nhất với vai Iron Man, người mà Stan Lee của Marvel đã hình dung là "nhà tư bản tinh túy": một tỷ phú chống lại chủ nghĩa cộng sản và cung cấp vũ khí cho quân đội Hoa Kỳ. Iron Man, lần đầu tiên được giới thiệu trong một bộ truyện hoạt hình năm 1963, chiến đấu ở Việt Nam cùng với người Mỹ chống lại Wong-Chu, "bạo chúa du kích đỏ".

    Nhưng cả ông Nguyễn lẫn ông Park đều nói rõ rằng The Sympathizer không ủng hộ Bắc Việt hay chống Mỹ. Ông Nguyễn nói, có một số người lên án gay gắt cuốn tiểu thuyết đã nhắm vào việc chỉ trích chính phủ Việt Nam, dẫn đến những trở ngại trong việc xuất bản cuốn sách trong nước. Ông McKellar nói rằng đoàn phim đã cố gắng hết sức để quay phim ở Việt Nam – gửi hàng trăm lá thư đến ban kiểm duyệt – nhưng không được phép. (Cuối cùng họ mượn đất Thái Lan để thay thế.) “Tôi cho rằng [chính phủ Việt Nam] sẽ không hài lòng,” McKellar nói.

    Trong khi The Sympathizer không chừa một phe phái nào khỏi bị chỉ trích, cả cuốn sách và bộ phim đều chứa đựng những mục tiêu ý thức hệ công khai. Ông Nguyễn hiện là một thương hiệu cấp tiến trên mạng xã hội và trong các lần xuất hiện trước công chúng, đồng thời ông không che giấu mục tiêu chính trị của mình. Đứng đầu trong những mục tiêu này là việc thách thức khán giả xem xét những tác động ăn mòn toàn cầu của quyền lực và sự phân biệt chủng tộc của nước Mỹ. Ông nói: “Có sự dị ứng chung với ý tưởng cho rằng văn học nghệ thuật có thể có bất kỳ chức năng giáo khoa hoặc chính trị nào. Tôi nghĩ điều đó sai."

    Ông Nguyễn hy vọng bộ phim sẽ đặt lại vị trí của cuộc chiến tranh Việt Nam trong lịch sử nước Mỹ và mối liên quan của nó với những xung đột vẫn đang diễn ra ngày nay. “Người Mỹ muốn hiểu cuộc chiến của họ là những thứ rời rạc,” Ông nói tiếp. “Nhưng nếu chúng ta đang nói về những cuộc chiến tranh này ở châu Á, thì điều chúng ta thực sự đang nói đến là sự bành trướng của Mỹ từ khu định cư đầu tiên thuở xa xưa và tiếp tục mở rộng về phía tây, đến tận Trung Quốc. Tất cả đều là một phần của cùng một lịch sử."

    Ông Nguyễn lập luận rằng lịch sử đó mở rộng đến việc Mỹ ủng hộ cuộc tấn công kéo dài của Israel vào Gaza. Vào tháng 10, một tuần sau cuộc tấn công của Hamas vào Israel, ông Nguyễn đã ký một lá thư chỉ trích cuộc tấn công trả đũa của Israel Gaza. Trụ sở văn hóa 92NY ở Manhattan đã hủy bỏ buổi nói chuyện về cuốn hồi ký của ông, A Man of Two Faces / Con người hai mặt. Ông Nguyễn nói rằng bất chấp những hậu quả có thể xảy ra, ông đã được truyền cảm hứng từ Martin Luther King Jr., người đã phản đối Chiến tranh Việt Nam và "sự kiêu ngạo chết người của phương Tây" vào năm 1967. Ông Nguyễn chính là người viết lời tựa cho bài phát biểu đó được tái bản trong năm nay. Ông nói: “Đây là một người đã mở rộng các nguyên tắc của mình từ sự nghiệp giải phóng người da đen đến sự nghiệp chống lại chủ nghĩa đế quốc Mỹ và những gì ông xem là một cuộc chiến tranh phân biệt chủng tộc ở châu Á và ở Việt Nam. Tôi xem cuộc chiến của Israel ở Gaza là một trường hợp tương tự về mặt đạo đức và chính trị."

    Ông Nguyễn có nguy cơ gây ra sự phẫn nộ của phe cánh hữu—những người có thể xem The Sympathizer là hình ảnh thu nhỏ của một chiến dịch truyền bá cho chủ nghĩa cấp tiến ở Hollywood—và của chính Hollywood. Ông McKellar nói: “Tôi nghĩ bộ phim này là khá khiêu khích theo những thể cách khá khác thường trong văn hóa đại chúng của Mỹ. Tôi tự hỏi liệu HBO có hiểu chính xác bãi mìn họ đang bước qua không.”

    Đầu tiên và quan trọng nhất, The Sympathizer hướng tới mục tiêu thành công như một tác phẩm nghệ thuật: gây không khí hồi hộp qua những vụ ám sát bừa bãi, những mối tình lãng mạn trong bóng tối và trò chơi mèo vờn chuột. Nhưng ông Nguyễn cũng hy vọng nó sẽ khơi dậy những khúc mắc và giúp thay đổi những luận điệu cũ kỹ, lâu đời. "Nó sẽ không trơn tru," ông nói. “Nhưng cũng rất đáng để mạo hiểm bởi có thể nó là đòn bẩy tác động đến hiểu biết của đại chúng về chiến tranh và tác động của nó đối với người dân Việt Nam.”