Hôm nay,  

Quan Hệ Hoa Kỳ–Iran: Bảy Thập Niên Biến Động

27/06/202500:00:00(Xem: 439)

Hoa ky iran
Quan hệ giữa Hoa Kỳ và Iran từng một thời gắn bó mật thiết, nhưng kể từ cuộc Cách Mạng Hồi Giáo năm 1979, hai quốc gia đã liên tục rơi vào vòng xoáy đối đầu – từ các vụ đảo chính, khủng hoảng con tin cho đến chiến tranh ủy nhiệm và xung đột về vấn đề hạt nhân. (Nguồn: Chụp lại từ YouTube)
 
LTS: Trong hơn bảy mươi năm qua, quan hệ giữa Hoa Kỳ và Iran đã trải qua nhiều bước ngoặt – từ một liên minh chiến lược thời Chiến tranh Lạnh, đến một trong những nước đối đầu gay gắt và kéo dài nhất của thời đại hậu thuộc địa. Bản tóm lược dưới đây ghi lại những cột mốc chính từ năm 1953 đến 2025, nhằm cung cấp một cái nhìn toàn diện về diễn biến phức tạp của quan hệ Hoa Kỳ–Iran trong bối cảnh biến động địa chính trị toàn cầu.

1953 – (19/8) – Đảo chính CIA hậu thuẫn:

Hoa Kỳ và Anh hỗ trợ đảo chính lật đổ Thủ tướng Mossadeq, sau khi ông quốc hữu hóa Công ty Dầu Anh–Ba Tư. Quốc vương Pahlavi thân phương Tây trở lại nắm quyền, tồn tại nhờ hậu thuẫn của Washington cho đến 1979.

1954 – (29/8)– Thỏa thuận dầu mỏ:

Dưới áp lực Hoa Kỳ và Anh, Pahlavi ký Thỏa thuận Liên danh trao 40% quyền khai thác dầu cho các công ty phương Tây trong 25 năm.

1957 – (5/3) – Hợp tác nguyên tử:

Theo chương trình “Nguyên tử vì Hòa bình,” Hoa Kỳ hỗ trợ Iran xây dựng chương trình hạt nhân dân sự, cung cấp lò phản ứng và uranium. Quan hệ này chấm dứt sau Cách Mạng 1979.

1960 – (14/9) – Iran đồng sáng lập OPEC:

Cùng Iraq, Kuwait, Ả Rập Saudi và Venezuela, Iran lập OPEC nhằm đối trọng các công ty dầu phương Tây, trở thành đồng minh chiến lược của Mỹ.

1972 – Tháng Năm, Nixon đến Tehran:

Nixon cam kết hỗ trợ quân sự “trắng” cho Iran để đối phó Iraq. Sau khủng hoảng dầu Ả Rập 1973, Iran thu lợi lớn và gia tăng mua sắm vũ khí, gây lo ngại trong nội bộ Mỹ.

1979 - Cách Mạng Hồi Giáo:

Pahlavi bị lật đổ, sang Mỹ trị bệnh. Giáo chủ Khomeini trở về từ lưu vong, lập nhà nước thần quyền chống phương Tây, tuyên bố xuất cảng cách mạng. Hezbollah ra đời năm 1985, trung thành với Khomeini.

1979–1981 - Khủng hoảng con tin:

Sinh viên Iran chiếm ĐSQ Mỹ, bắt 52 con tin trong 444 ngày, đòi dẫn độ Pahlavi. Mỹ cắt quan hệ, phong tỏa tài sản, trừng phạt dầu. Con tin được thả sau khi Reagan nhậm chức, theo Hiệp định Algiers.

1980–1988  - Chiến tranh Iran–Iraq:

Chiến tranh kéo dài 8 năm, gây hơn 1 triệu tử vong. Mỹ ngầm hỗ trợ Iraq dù biết họ dùng vũ khí hóa học.

1983 – (23/10/)  Đánh bom ở Beirut:

241 lính Mỹ chết trong vụ xe bom. Hezbollah bị cáo buộc. Sự kiện khiến Mỹ rút quân khỏi Lebanon và liệt Iran là quốc gia tài trợ khủng bố (1984).

1985 - Bê bối Iran-Contra:

Chính quyền Reagan bí mật bán vũ khí cho Iran đổi lấy con tin ở Lebanon. Số tiền thu được dùng tài trợ phe nổi dậy Nicaragua. Reagan phải nhận trách nhiệm.

1988 – (18/4) – Chiến dịch Praying Mantis:

Mỹ tấn công giàn khoan và tàu Iran sau khi tàu chiến trúng thủy lôi. Tháng 7, Mỹ bắn nhầm máy bay dân sự Iran, 290 người chết.

1991 - Chiến tranh vùng Vịnh:

Mỹ dẫn đầu liên minh đánh bật Iraq khỏi Kuwait. Iran trung lập nhưng bị nghi tìm cách thế chân Iraq. Dân Iraq chịu khốn cùng vì cấm vận và tham nhũng trong chương trình “Dầu đổi Lương Thực.”

1992–1996 - Tăng cường trừng phạt:

Mỹ thông qua loạt đạo luật cấm xuất khẩu vật liệu quân dụng, cấm vận dầu khí, và cấm các công ty nước ngoài đầu tư vào ngành năng lượng Iran.

1998–2000 - Hòa hoãn ngắn:

Ngoại trưởng Albright gặp Thứ trưởng Iran tại LHQ, thừa nhận vai trò Mỹ trong đảo chính 1953 nhưng không xin lỗi. Một số trừng phạt được gỡ.

2001 – (5/12) – Thỏa ước Bonn:

Sau vụ 11/9, Iran hợp tác với Mỹ chống Taliban và cùng tái thiết Afghanistan.

2002 (29/1) – “Trục Ma Quỷ”:

Tổng thống Bush gọi Iran là một phần “Trục Ma Quỷ.” Iran ngừng đối thoại, cáo buộc Mỹ đạo đức giả.

2003 – (20/3) – Mỹ đánh Iraq:

Iran hậu thuẫn dân quân Shiite tấn công lực lượng Mỹ. Báo cáo quân đội Mỹ năm 2019 kết luận: Iran là bên thắng cuộc.

2006 (8/5) – Thư Ahmadinejad gửi Bush:

Iran muốn đàm phán nhưng không đạt kết quả. Mỹ thông qua Đạo luật Iran Freedom Support Act, tài trợ xã hội dân sự Iran.

2007 – (25/9) – Căng thẳng tại LHQ:

Ahmadinejad tuyên bố Iran sẽ tiếp tục làm giàu uranium, gọi Israel là “chính quyền bất hợp pháp.” Báo cáo Mỹ xác nhận Iran đã dừng chương trình vũ khí từ 2003.

2013 (24/11) – Thỏa thuận tạm thời:

Obama và Rouhani nối lại đối thoại. Iran đồng ý giới hạn chương trình hạt nhân để được gỡ một phần cấm vận.

2015 (14/7)  – Ký Hiệp Ước JCPOA

Iran đồng ý hạn chế phát triển uranium trong 15 năm, mở đường cho thanh tra quốc tế. Đổi lại, được gỡ cấm vận. Nhiều nước ủng hộ, nhưng phe Cộng Hòa, Israel, Saudi phản đối.

2018 (8/5) – Trump rút khỏi JCPOA:

Trump tuyên bố rút, tái áp đặt cấm vận “áp lực tối đa.” Iran tăng làm giàu uranium, đối đầu leo thang.

2019 (15/4) – IRGC bị liệt khủng bố:

Lần đầu Mỹ liệt một cơ quan quân sự nước ngoài là Tổ Chức Khủng Bố Nước Ngoài (FTO). Iran coi đó là bằng chứng IRGC được kính nể.

5/10: Tàu dầu bị phá hoại. Iran bị quy trách nhiệm. Mỹ điều quân, Iran bắn hạ drone Mỹ. Washington tìm cách bắt giữ tàu Iran gần Gibraltar.


2019 (14/9)– Tấn công Saudi Aramco:

Drone đánh vào mỏ dầu lớn thứ hai của Saudi, làm sản lượng sụt giảm. Houthi nhận trách nhiệm, nhưng Mỹ và Saudi đổ lỗi Iran. Mỹ điều quân đến hỗ trợ phòng thủ.

Ngày 31 tháng 12, lực lượng thân Iran tấn công ĐSQ Mỹ ở Baghdad sau vụ không kích. Trump cảnh báo Iran sẽ phải trả giá nếu có thương vong.

2020 – (3/1) – Giết Tướng Soleimani:

Mỹ không kích Baghdad, giết Soleimani – nhân vật quyền lực số hai Iran. Tehran trả đũa bằng phi đạn và vô tình bắn rơi máy bay Ukraine.

Ngày 22 tháng 4, Iran phóng vệ tinh đầu tiên. Mỹ tìm cách tái áp đặt trừng phạt qua LHQ, nhưng bị Nga và các nước phản đối.

Tháng 5 năm 2020, Iran bất chấp cấm vận, gửi dầu đến Venezuela. Mỹ trừng phạt năm thuyền trưởng Iran. Sau đó, Mỹ không gia hạn được lệnh cấm vận vũ khí. Thất bại trong cơ chế “snapback,” đơn phương tiếp tục trừng phạt.

Cuối năm 2020, vào cuối nhiệm kỳ, Trump ban hành loạt trừng phạt mới nhắm vào dầu khí, tài chánh, tổ chức từ thiện, và giới lãnh đạo Iran. Trong khi đó, sau vụ ám sát Fakhrizadeh, Iran nâng mức phát triển uranium lên 20%, dọa trục xuất thanh tra IAEA nếu không được gỡ cấm vận.

2021– Đàm phán JCPOA tái khởi động:

Tháng Tư: Các bên họp tại Vienna nhưng không tiến triển. Iran tăng lượng uranium đến 60%, đổ lỗi Israel phá hoại cơ sở Natanz.

Tháng Sáu: Tổng thống Raisi đắc cử, từng bị Mỹ trừng phạt. Đàm phán bị hoãn, sau nối lại với lập trường cứng rắn. Iran tiếp tục tăng tốc chương trình hạt nhân.
 
2022 - Đàm phán hạt nhân đình trệ

Tháng 3: Hoa Kỳ cùng Bahrain, Ai Cập, Israel, Morocco và UAE lập Diễn đàn Negev để hợp tác khu vực, đặc biệt nhằm kiềm chế Iran. Cùng lúc, Mỹ triệu tập họp kín với các sĩ quan quân đội Trung Đông để đối phó hệ thống drone và phi đạn của Tehran.

Tháng 3 – 7: Đàm phán hạt nhân gián đoạn vì chiến sự Ukraine, không đạt tiến triển. Mỹ cảnh báo Iran đã tích trữ đủ uranium cho một quả bom nguyên tử, dù chưa thể chế tạo hoàn chỉnh. Trong chuyến thăm Israel, Biden tuyên bố sẽ huy động “mọi nguồn lực” để ngăn Iran sở hữu vũ khí hạt nhân.

Tháng 9 – 10: Biểu tình do phụ nữ lãnh đạo bùng nổ tại Iran, công khai chống Khamenei. Chính quyền đàn áp dữ dội, hơn 200 người thiệt mạng, 12.500 người bị bắt. Mỹ trừng phạt các tổ chức liên quan đàn áp và miễn trừ một số lệnh cấm để người dân Iran truy cập Internet. Đàm phán hạt nhân bị hoãn vô thời hạn, giữa lúc Iran bị cáo buộc tiếp tế drone cho Nga.


2023: Trao đổi tù nhân, Hamas tấn công

Tháng 9: Mỹ cho giải ngân 6 tỷ USD Iran bị đóng băng ở Nam Hàn để đổi lấy 5 tù nhân Mỹ gốc Iran. Cộng Hòa chỉ trích thỏa thuận là nhượng bộ. Chính quyền Biden khẳng định tiền chỉ dùng cho mục đích nhân đạo. Hai bên được cho đang đàm phán không chính thức về hạn chế hạt nhân, chưa bên nào xác nhận.

Tháng 10: Hamas tấn công Israel, hơn 1.300 người chết, nhiều con tin bị bắt. Dù không có bằng chứng Iran chỉ đạo, tình báo cho rằng Tehran đã huấn luyện và cung cấp vũ khí từ trước. Mỹ và Qatar phong tỏa khoản viện trợ 6 tỷ USD.


2024

Iran cùng Hezbollah và Houthi mở rộng mặt trận chống Israel, lần đầu trực tiếp tấn công từ tháng 4 sau khi cơ sở tại Syria bị Israel không kích. Đến tháng 10, Iran phóng phi đạn và drone sau khi lãnh đạo Hamas, Hezbollah bị ám sát. Israel phản công quy mô lớn, nhắm vào hệ thống phòng thủ và cơ sở sản xuất phi đạn. Mỹ sát cánh cùng Israel cả về quân sự lẫn tình báo.


2025 - Iran – Israel: Trung Đông bùng lửa

Tháng 4: Sau 7 năm gián đoạn, Mỹ–Iran nối lại đàm phán. Đặc sứ Steve Witkoff gặp Ngoại trưởng Iran Araghchi. Iran sẵn sàng thương lượng thỏa thuận mới. Mỹ đề nghị giới hạn hoặc ngừng làm giàu uranium, trong khi Iran khẳng định chương trình là hòa bình. Mục tiêu: gỡ cấm vận đổi lấy hạn chế hạt nhân.

21/6: Sau khi đàm phán bế tắc và Israel tấn công phủ đầu, Trump ra lệnh không kích 3 cơ sở hạt nhân chủ chốt của Iran (Fordow, Natanz, Isfahan) bằng oanh tạc cơ B-2 và phi đạn Tomahawk. Trump gọi đây là “chiến thắng vang dội.” Ngũ Giác Đài xác nhận thiệt hại nghiêm trọng; Iran thề trả đũa. Đây là lần đầu Mỹ trực tiếp không kích lãnh thổ Iran, cũng là lần đầu bom xuyên hầm”boongke” được sử dụng trong thực chiến.

23/6: Trump tuyên bố Iran-Israel thỏa hiệp ngừng bắn.

Sau bảy thập niên trồi sụt giữa hợp tác và đối đầu, quan hệ Hoa Kỳ – Iran giờ đây đã bước vào giai đoạn nguy hiểm nhất kể từ 1979: lần đầu tiên Hoa Kỳ không kích trực tiếp lãnh thổ Iran, Tehran tuyên bố sẽ đáp trả mạnh mẽ. Trong bối cảnh ngoại giao bế tắc, khu vực bất ổn và chiến tranh hạt nhân quay lại bàn cờ chiến lược, vai trò của những cá nhân cầm quyền – từ Donald Trump ở Bạch Ốc, Ebrahim Raisi tại Tehran, đến Benjamin Netanyahu ở Tel Aviv – sẽ là yếu tố then chốt định hình hướng đi tiếp theo. Nhưng liệu các nhà lãnh đạo ấy đang hành động để giải quyết xung đột, hay chỉ gây thêm rối loạn mà chính họ đã góp phần tạo ra?

Nguyên Hòa biên tập
Nguồn: “A historical timeline of U.S. relations with Iran” được đăng trên trang PBS.org.
 
 

Gửi ý kiến của bạn
Vui lòng nhập tiếng Việt có dấu. Cách gõ tiếng Việt có dấu ==> https://youtu.be/ngEjjyOByH4
Tên của bạn
Email của bạn
)
Ngày 19 tháng 11: - 1863: Diễn văn Gettysburg huyền thoại của Abraham Lincoln: “Lincoln đã làm cuộc Cách mạng, đem lại cho nhân dân một quá khứ mới để sống từ đó, và quá khứ này sẽ thay đổi tương lai một cách vĩnh cửu” như nhà sử học Garry Wills viết. Bài diễn văn có sức tái tạo lại đất nước sau cuộc nội chiến tàn phá nhất trong lịch sử Mỹ. Bài diễn văn toát lên tinh thần trách nhiệm cao cả nhất của tất cả những người còn sống đối với sự nghiệp tự do của dân tộc mà vì nó biết bao chiến sĩ đã ngã xuống; khẳng định lại lý tưởng tự do, bình đẳng đã được khắc ghi trong bản Tuyên Ngôn Độc lập của Hoa Kỳ, của tinh thần Jefferson, như những chân lý bất di bất dịch, và khẳng định tinh thần trách nhiệm của mọi công dân bảo vệ và vun đắp lý tưởng đó. - 1493: Cristoforo Colombo đổ bộ lên hòn đảo mà ông đặt tên là San Juan Bautista, ngày nay là Puerto Rico. - 1969: Những bản tin đầu tiên xuất hiện rằng quân đội Mỹ ở Việt Nam đã thảm sát thường dân ở Làng Mỹ Lai vào tháng 3 năm 1969.
Nếu bạn quan tâm về những gì mình viết trên facebook, blog, diễn đàn, trang nhà, email, vân vân, nên tự cảm nhận hiệu quả của viết lách và kể chuyện của bản thân như thế nào? Quá trình “Vận chuyển tường thuật” trong thế giới điện tử trực tuyến là một trong vấn đề xã hội và cá nhân đáng chú trọng.Kể chuyện thế kỷ 21 Những tiến bộ trong công nghệ đã giúp chúng ta dễ dàng tiếp cận kiến thức gián tiếp mà chúng ta mong muốn về thế giới (Greenfield 2015; Harris và Sanborn 2013). Kể chuyện trong thế kỷ 21 đã phát triển khi mọi người tìm ra những cách mới để ghi lại, chia sẻ và tiêu thụ các câu chuyện: trò chơi, trải nghiệm cá nhân hoặc tin tức chỉ là một số ví dụ (Lundby 2008). Ngày nay, công nghệ hiện đại đã kết hợp hình ảnh với âm thanh và văn bản, đồng thời trao cho mọi người khả năng trở thành người kể chuyện cá nhân và sử dụng môi trường điện tử cho mục đích riêng (Greenfield 2015). Trong cuộc sống bão hòa công nghệ (Lenhart và cộng sự 2015), việc trao đổi câu chuyện thường diễn ra thô
Các nhà hoạt động đang bận rộn tổ chức các cuộc biểu tình và nhắc nhở chúng ta rằng quá trình chuyển đổi năng lượng đã và đang diễn ra tốt đẹp. Điều gì sẽ xảy ra? Đó là câu hỏi mà nhiều nhà lãnh đạo khí hậu, nhà vận động và những tiếng nói “xanh” đã bắt đầu đặt ra trong thời điểm được mô tả là ”thời điểm đau buồn”. Và từ những suy ngẫm này đã xuất hiện những lời kêu gọi tập hợp, đoàn kết và cam kết dấn thân.
Hôm Chủ nhật cuối tháng 10, hàng ngàn người đã đổ về Công viên Washington Square Park ở New York để tham gia và theo dõi cuộc thi “Tìm người giống Timothée Chalamet” (Timothée Chalamet Lookalike Contest). Bầu không khí của sự kiện trở nên sôi động hơn nhờ có cả sự xuất hiện của Timothée Chalamet thật và cảnh sát để duy trì trật tự; những hình ảnh từ cuộc thi nhanh chóng được lan truyền trên mạng xã hội, làm dấy lên các tranh luận sôi nổi về việc ai mới là người giống Timothée nhất.
Xưa kia, người đứng đầu cai trị nước gọi là vua, hay hoàng đế, nay kêu là quốc trưởng, hay tổng thống, hay chủ tịch nước. Người đứng đầu một quốc gia, xưa và nay, đều có nhiều mưu sĩ ở bên cạnh để góp ý lo việc quốc gia đại sự, những mưu sĩ đó nay gọi là cố vấn, tham mưu. Khi xưa thì gọi là quân sư, thí dụ đệ nhất quân sư thời Tam Quốc (ở Trung Hoa) là ông Gia cát Lượng, ông là quân sư của Lưu Bị. Ông Gia Cát Lượng là người có tài quân sự, chính trị, kinh tế. Ông cũng là người có đạo đức cao thượng trong sáng, có nhân cách và năng lực giúp vua, giúp đời, an dân hoàn hảo.
Hôm đó là thứ Năm và là một đêm hè bình thường tại thị trấn Brownsville, Tennessee. Sau một ngày làm việc ở tiệm giặt đồ Sunshine Laundromat, Elbert Williams, thành viên sáng lập của chi nhánh NAACP, trở về nhà như mọi khi. Cả nhà Williams cùng nghe trận quyền anh hạng nặng giữa Joe Louis và Arturo Godoy. Gần 10 giờ tối, khi họ chuẩn bị đi ngủ, thì bỗng có tiếng gõ cửa.
Trong cuộc bầu cử năm nay, cả Kamala Harris và Donald Trump đều đề ra các kế hoạch lớn như cắt giảm hoặc tăng thuế, cung cấp nhiều gói hỗ trợ cho người dân, thúc đẩy các chính sách quan trọng liên quan đến những vấn đề như quyền phá thai, chăm sóc sức khỏe, bảo vệ môi trường và viện trợ quân sự nước ngoài. Dù ai đắc cử, tất cả các kế hoạch này đều có một điểm chung: chỉ có thể thành hiện thực nếu được Quốc hội thông qua, bao gồm Thượng viện và Hạ viện.
Hiện nay, có khoảng 79 quốc gia trên thế giới vẫn đang thi hành các luật cấm báng bổ tôn giáo (blasphemy laws). Đặc biệt, ở một số quốc gia như Afghanistan, Brunei, Iran, Nigeria, Pakistan và Ả Rập Saudi, vi phạm các luật này có thể bị xử án tử hình. Hoa Kỳ dù không thuộc nhóm các quốc gia này, nhưng cũng có một lịch sử dài về các luật cấm báng bổ tôn giáo. Nhiều thuộc địa của Hoa Kỳ đã ban hành những quy định cấm báng bổ tôn giáo, và về sau chúng trở thành luật của tiểu bang. Mãi đến năm 1952, Tối Cao Pháp Viện (TCPV) Hoa Kỳ mới phán quyết rằng những lời lẽ xúc phạm, bất kính đối với một tôn giáo được coi là quyền tự do ngôn luận và được bảo vệ theo Hiến pháp. Tuy nhiên, quyền này không phải lúc nào cũng được bảo vệ một cách triệt để.
Từ trên cao nguyên Tây Tạng con sông Cửu Long cuồn cuộn chảy như thác lũ xuống phía nam qua tỉnh Vân Nam, tới Lào, Thái Lan, Kampuchia, rồi Việt Nam trước khi ra Biển Đông. May cho Miền Nam là có hồ lớn Tonle Sap ở Campuchia hút đi một phần lớn lượng nước từ thượng nguồn cho nên từ đây dòng sông lại uốn khúc hiền hòa chảy vào Miền Nam. Tới gần biên giới thì con sông chia ra làm 8 nhánh. Nhưng con số 9 được coi là may mắn, vì vậy phải tìm ra cho được một nhánh nữa, tuy là rất nhỏ (dài khoảng 10 dậm) để cộng lại thành ra 9 nhánh, gọi là Cửu Long Giang. Dòng sông Chín Con Rồng uốn mình tưới nước cho vùng đồng bằng Nam Bộ mầu mỡ, phì nhiêu trở thành vựa lúa của cả nước. Người nông dân nơi đây chỉ cần trồng mỗi năm một vụ là cũng đủ ăn, lại còn dư thừa để tiếp tế ra Miền Bắc và xuất cảng
Đôi khi, nhiều người sẽ cảm thấy áp lực vì bị ép buộc phải chọn một căn tính, một bản dạng (identity) thay vì được sống với tất cả các bản sắc thuộc về bản thân. Kamala Harris là một thí dụ dễ hiểu cho tình cảnh phức tạp của những người mang dòng máu đa sắc tộc.
NHẬN TIN QUA EMAIL
Vui lòng nhập địa chỉ email muốn nhận.