Lần đầu tiên một phiên tòa được mở để xét xử vụ kiện liên quan tới biến đổi khí hậu ở Hoa Kỳ, sau khi 16 thanh thiếu niên ở Montana đệ đơn kiện chính quyền tiểu bang đã vi phạm quyền hiến pháp của họ đối với một “môi trường trong sạch và lành mạnh.” (Nguồn: Chụp lại từ YouTube)
Mười sáu thanh thiếu niên ở Montana, trong độ tuổi từ 5 đến 22, đã đệ đơn kiện chính quyền tiểu bang về vấn đề biến đổi khí hậu và đã giành chiến thắng vào ngày 14 tháng 8 năm 2023. Đây cũng là lần đầu tiên một phiên tòa được mở ra để xét xử vụ kiện liên quan tới biến đổi khí hậu ở Hoa Kỳ.
Vụ kiện Held v. State of Montana cáo buộc rằng các chính sách năng lượng của tiểu bang vi phạm quyền hiến định của các nguyên đơn đối với “một môi trường trong sạch và lành mạnh” – quyền này đã được ghi trong Hiến pháp Montana từ những năm 1970. Các nguyên đơn cho rằng các luật của tiểu bang đã vi phạm quyền môi trường theo hiến pháp của họ, bởi vì chúng khuyến khích khai thác nhiên liệu hóa thạch và cấm chính quyền địa phương xem xét các tác động khí hậu khi quyết định có nên cấp giấy phép cho các công ty nhiên liệu hóa thạch hay không.
Thẩm phán Kathy Seeley đã đưa ra phán quyết có lợi cho nhóm người trẻ, đồng thời tạo tiền lệ mạnh mẽ cho vai trò của “những tu chính xanh” (green amendments, những dự luật, sửa đổi hiến pháp vì môi trường) trong kiện tụng liên quan đến khí hậu.
Vụ kiện được xét xử tại tòa Montana District Court. Đây cũng là vụ kiện đầu tiên ở Hoa Kỳ dựa vào quyền hiến định của một tiểu bang đối với môi trường để thách thức các chính sách của chính quyền tiểu bang gây ra biến đổi khí hậu. Và với thắng lợi dành cho nhóm Held, chắc chắn sẽ có thêm nhiều vụ kiện tương tự trong tương lai.
Green Amendment là gì?
Hiến pháp Hoa Kỳ không có tu chính xanh, nhưng một số hiến pháp tiểu bang thì có.
Pennsylvania, Montana, Hawaii, Massachusetts và Illinois đều đã sửa đổi hiến pháp của tiểu bang trong những năm 1970, khi phong trào vì môi trường bùng lên mạnh mẽ. Các tu chính xanh công nhận quyền của người dân đối với một môi trường sạch sẽ và lành mạnh. Và vì là các quy định hiến pháp, các tu chính xanh giới hạn những gì chính phủ có thể làm.
Các vụ kiện ban đầu thử nghiệm các quyền hiến pháp mới được công nhận ở Pennsylvania và Illinois đã không mấy thành công. Vào những năm 1990, Tối Cao Pháp Viện Illinois đã bác bỏ tu chính xanh của Illinois, kết luận rằng quyền về môi trường không phải là cơ sở để công dân khởi kiện.
Tuy nhiên, vào năm 1999, khi tu chính xanh gần như bị lãng quên, một vụ kiện ở Montana đã lặng lẽ chứng minh quyền hiến pháp của người dân Montana đối với một môi trường sạch sẽ và lành mạnh.
Vụ kiện được đệ đơn bởi các nhóm môi trường địa phương bởi những lo ngại về chất lượng nước tại khu vực được đề nghị làm một mỏ khai thác vàng. Thời điểm đó, các luật về môi trường của Montana cho phép tiểu bang cấp giấy phép cho các dự án xả chất thải vào ao hồ, sông ngòi ở Montana mà không cần tiến hành bất kỳ xem xét, đánh giá nào về môi trường. Tối Cao Pháp Viện Montana phán quyết rằng luật này là vi hiến vì đã vi phạm quyền cơ bản của người dân Montana đối với một môi trường sạch sẽ và lành mạnh.
Thành công tiếp theo của tu chính xanh là ở Pennsylvania và mất tới 14 năm. Vào đầu những năm 2010, Pennsylvania đã ban hành luật tiểu bang cho phép ngành dầu khí có quyền bắt đầu quá trình cắt phá thủy lực (hydraulic fracturing), hay còn gọi là kỹ thuật fracking, ở bất kỳ nơi đâu trong tiểu bang. Theo luật này, chính quyền địa phương không được phép đưa ra các quyết định về sử dụng đất để cấm hoặc hạn chế fracking trong khu vực họ kiểm soát. Tối Cao Pháp Viện Pennsylvania đã bác bỏ luật này vì nó vi phạm quyền hiến định của người dân Pennsylvania đối với một môi trường sạch sẽ và lành mạnh.
Quyết định đó đã khơi dậy sự quan tâm đến các quyền theo tu chính xanh.
Ở Hawaii, các nhóm vì lợi ích công cộng bắt đầu thách thức sự chuẩn thuận của tiểu bang đối với việc sản xuất điện tạo ra nhiều khí thải, với lý do nó vi phạm quyền của người dân Hawaii đối với một môi trường trong sạch và lành mạnh. Hiện nay, Hawaii dựa vào tu chính xanh của mình để từ chối các nguồn điện mới tạo ra nhiều khí thải để cấp điện cho tiểu bang.
Năm 2022, New York trở thành tiểu bang đầu tiên kể từ những năm 1970 áp dụng tu chính xanh. Hiện nay, Arizona, Connecticut, Iowa, Kentucky, Maine, Nevada, New Jersey, New Mexico, Tennessee, Texas, Vermont, Washington và West Virginia đều đang cân nhắc áp dụng các tu chính xanh.
Thành công ở Montana
Dựa trên bằng chứng khoa học sâu rộng được trình bày tại phiên xử vào tháng 6, Thẩm phán Seeley nhận thấy thanh thiếu niên Montana đang chịu tổn hại do biến đổi khí hậu xảy ra ở Montana, và những tác động của biến đổi khí hậu đó có thể là do các luật của tiểu bang theo cáo buộc của các nguyên đơn.
Seeley cũng thấy rằng luật tiểu bang cấm xem xét các tác động của khí hậu trong quá trình đánh giá môi trường là vi hiến, và nếu bác bỏ nó sẽ giúp giới trẻ đỡ phải chịu thêm nhiều tác hại hơn. Vì vậy, bà đã bác bỏ luật của bang với lý do vi hiến.
Kết quả này mở ra một tiền lệ đột phá cho những kiện tụng liên quan đến khí hậu, và chứng minh một cách thức mới để dựa vào các tu chính xanh đưa ra những thay đổi vì môi trường. Nó gợi ý rằng ở những tiểu bang có tu chính xanh, chính quyền tiểu bang sẽ không thể ra luật cấm xem xét vấn đề phát thải khí nhà kính và các tác động khí hậu trong quá trình đánh giá môi trường.
Tuy nhiên, Seeley đã nói rõ từ rất lâu trước phiên xử rằng bà không có quyền ra lệnh cho tiểu bang lập một kế hoạch khắc phục hậu quả để giải quyết các vấn đề biến đổi khí hậu.
Hơn nữa, chỉ hai tháng trước khi phiên xử bắt đầu, cơ quan lập pháp Montana đã bãi bỏ các chính sách của tiểu bang thúc đẩy khai thác nhiên liệu hóa thạch, nên nói chung, một thẩm phán không thể ra phán quyết về tính hợp hiến của một luật đã bị bãi bỏ. Vậy nên, liệu các chính sách tiểu bang khuyến khích khai thác nhiên liệu hóa thạch có vi phạm quyền hiến định của người dân đối với một môi trường trong sạch và lành mạnh hay không? Đây không phải là câu hỏi phải trả lời trong vụ kiện này, vào ngày hôm nay.
Phát ngôn nhân của Bộ trưởng tư pháp Montana cho biết tiểu bang có kế hoạch kháng cáo phán quyết của Seeley.
Tác động đối với những vụ kiện tụng về khí hậu ở cấp liên bang
Không rõ chiến thắng của nhóm thanh thiếu niên Montana sẽ ảnh hưởng như thế nào đến các vụ kiện về khí hậu cấp liên bang. Vụ kiện Juliana v. United States đã được khơi lại gần đây, dựa trên các Tu chính số 5 và số 9 đối với Hiến pháp Hoa Kỳ, cũng như thông luật (common law) học thuyết về tín nhiệm của công chúng (the public trust doctrine). Cả Tu chính số 5 và Tu chính số 9 đều không được coi là các quyền về môi trường giống như một tu chính xanh. Tuy nhiên, học thuyết về tín nhiệm của công chúng có liên quan trong luật học về tu chính xanh của một số tiểu bang.
Ở các tiểu bang có tu chính xanh, những người ủng hộ khí hậu chắc chắn sẽ dựa vào vụ kiện của nhóm thanh thiếu niên Montana khi đệ đơn thách thức những luật của tiểu bang thúc đẩy biến đổi khí hậu.
Trong những năm gần đây, chúng ta đã chứng kiến sự xói mòn của các luật bảo vệ môi trường trong cả chính trị và tòa án. Điều đó đã thúc đẩy các khiếu nại, yêu cầu pháp lý mới về quyền môi trường ở Hoa Kỳ, Canada và các quốc gia khác. Và trong tương lai, chúng ta sẽ tiếp tục thấy các vụ kiện tương tự như vụ Held v. State of Montana.
Việt Báo phỏng dịch theo bài viết “Montana kids win historic climate lawsuit – here’s why it could set a powerful precedent” của Amber Polk, được đăng trên trang TheConversation.
Gửi ý kiến của bạn
